Trong đại gia đình loài người với ít nhất 18 loài từng tồn tại, Homo sapiens – hay loài người hiện đại – là thành viên duy nhất còn sót lại. Hành trình tiến hóa của chúng ta bắt đầu từ cách đây khoảng 6 triệu năm, và đến khoảng 300.000 năm trước, có ít nhất 9 loài Homo khác nhau sinh sống trên khắp châu Phi, châu Âu và châu Á.
Tuy nhiên, từng loài một đã biến mất, chỉ còn lại Homo sapiens. Thậm chí, người Neanderthal và người Denisovan, hai loài từng chung sống và giao phối với tổ tiên chúng ta, cũng không thể trụ lại. Vậy, bí quyết thành công của Homo sapiens là gì?
Điểm chung của các loài người
Để hiểu được điều này, ta cần nhìn vào điểm chung giữa Homo sapiens và các loài người khác (hominins). Theo William Harcourt-Smith, một nhà cổ nhân loại học, đặc điểm nổi bật nhất là khả năng đi bằng hai chân. Khả năng này đã xuất hiện từ thời Ardipithecus, tổ tiên sớm nhất của chúng ta cách đây 4,4 triệu năm, và tiếp tục phát triển ở Australopithecus.
Tuy nhiên, khả năng đi bằng hai chân không giúp Ardipithecus, Australopithecus và một chi người khác là Paranthropus tránh khỏi sự tuyệt chủng. Paranthropus có bộ não nhỏ và đặc điểm giống vượn người hơn, trong khi các loài Homo mới nổi có bộ não lớn hơn và răng nhỏ hơn.
Bộ não lớn – Chìa khóa tiến hóa
Harcourt-Smith cho rằng bộ não lớn hơn đã mang lại cho Homo lợi thế hơn Paranthropus. Nhờ đó, Homo có khả năng nhận thức, chế tạo công cụ, linh hoạt trong hành vi, xã hội hóa tốt hơn và giải quyết vấn đề hiệu quả hơn.
“Họ có thể sống trong các nhóm gia đình phức tạp, chôn cất người chết, xây dựng nơi trú ẩn, chế tạo vũ khí, sử dụng lửa một cách có kiểm soát… Họ bắt đầu chuyên môn hóa, tạo ra các công cụ khác nhau cho các nhiệm vụ khác nhau. Họ tương tác với môi trường theo những cách tinh vi.” – Harcourt-Smith chia sẻ.
Điều này có thể đã giúp các loài Homo thích nghi tốt hơn so với Paranthropus. Tuy nhiên, việc tìm hiểu lý do tại sao Homo sapiens vượt trội hơn tất cả các loài Homo khác lại phức tạp hơn.
Linh hoạt và cạnh tranh
Homo erectus là loài Homo đầu tiên xuất hiện, lan rộng khắp châu Phi và Đông Á. Trải qua hàng trăm nghìn năm, nhiều loài khác đã xuất hiện, bao gồm Homo heidelbergensis, Homo naledi, Homo floresiensis, Homo luzonensis, cũng như H. sapiens, Neanderthal và Denisovan.
Sau khi xuất hiện ở châu Phi, Homo sapiens di cư đến châu Âu (nơi Neanderthal đã định cư) và châu Á (nơi họ gặp gỡ Denisovan). Bằng chứng từ DNA cho thấy các nhóm này đã tương tác với nhau, và có thể Homo sapiens đã vượt trội và áp đảo họ.
Elizabeth Sawchuk, phó giám tuyển về tiến hóa loài người tại Bảo tàng Lịch sử Tự nhiên Cleveland, cho rằng: “Mặc dù chúng ta không biết vai trò của mình trong sự tuyệt chủng của họ, nhưng có vẻ như sự lan rộng của chúng ta ra khỏi châu Phi đã gây áp lực lên các loài khác thông qua cạnh tranh tài nguyên. Loài của chúng ta rất thành công trong việc di chuyển và giao phối, đó có lẽ là một trong những lý do chúng ta vẫn còn tồn tại.”
Nhiều yếu tố và một chút may mắn
Biến đổi khí hậu toàn cầu cũng được cho là một trong những nguyên nhân góp phần vào sự tuyệt chủng của một số loài Homo, nhưng Sawchuk cho biết “rất khó để nói nó đóng vai trò lớn đến mức nào.”
Cuối cùng, Sawchuk kết luận rằng sự tuyệt chủng của các họ hàng Homo của chúng ta “có lẽ là sự kết hợp của nhiều yếu tố, cùng với một chút may mắn ngẫu nhiên.”
Trên thực tế, Homo sapiens cũng đã từng đối mặt với nguy cơ tuyệt chủng. Một phân tích di truyền gần đây cho thấy sự đa dạng di truyền thấp hơn dự kiến, cho thấy dân số Homo toàn cầu đã giảm xuống còn khoảng 1.300 người trong hơn 100.000 năm.
“Điều quan trọng cần nhớ là sự tồn tại của chúng ta không được đảm bảo. Việc dựa vào sự linh hoạt và khả năng hợp tác sẽ giúp chúng ta đối mặt với những thách thức mới.” – Sawchuk nói.
