Trần Quang Long
Vào xa xưa, từ thời vườn treo Babylon cho tới thị trường chứng khoán Wall Street ngày nay, mọi người. Khi những người Tây Ban Nha đầu tiên theo gót Christopher Columbus đặt chân lên châu Mỹ, đã lưu truyền huyền thoại về El Dorado, về thành phố bí hiểm trong rừng rậm Amazon, nơi trữ những khối lượng vàng khổng lồ. Nhưng điều kỳ lạ là huyền thoại đó vẫn còn lưu truyền cho tới tận ngày nay…
Trong thập niên 1980 ở Serra Pelada, bang Pará thuộc nước Brazil bắt đầu bùng lên “cơn sốt” tìm vàng. Người ta đục khoét cả một vùng núi non rộng lớn, có hầm được khoét sâu tới 120m. Từ tinh mơ cho đến tối mịt, hàng vạn người lao động cật lực, vác những bao đất nặng cả 40kg với hy vọng kiếm được một chút bụi vàng nhỏ nhoi có chứa trong đó. Trung bình mỗi ngày có từ 5-8 vạn người hì hục theo kiểu “Ngu Công dời núi” này. Người ta gọi họ là những “garimpeiros” (người tìm vàng theo tiếng Bồ Đào Nha). Tại những nơi khác họ lại tìm kim cương hoặc các loại đá quý. Cuộc sống cực nhục, số phận hẩm hiu, rất ít người gặp may. Hiểm họa, bệnh tật hay chết chóc luôn kề sát. Tai nạn sập hầm lớn nhất ở Serra Pelada là vào tháng 9.2009: đất vùi lấp 70 người, trong đó có 19 người bị mất xác. Serra Pelada chỉ là một trong những nơi được gọi là “garimpos” (mỏ vàng hay đá quý). Trong các cánh rừng Amazon bao la có rất nhiều mỏ tương tự cùng đội quân tìm vàng đông đảo, không chùn bước…
Người da đỏ bản địa hứng chịu những hậu quả đầu tiên. Họ bị tàn sát để người ta chiếm đoạt những vùng đất có chứa vàng và kim loại quý. Những người sống sót bắt buộc phải rời bỏ các phần đất “hương hỏa” ông cha để lại, lùi sâu hơn nữa vào rừng để tránh họa diệt chủng. Năm nào cũng có tin về những người da đỏ bị thảm sát dã man. “Một nhúm vàng còn đáng giá hơn một tên da đỏ – đức cha Estrada Brande & Rio de Janeiro nói, về sự kiện một số người da đỏ bị giết trong sự vùng San Gabriel Capoeira mới đây Người ta đã “đồng thanh nhất trí” về sự tuyệt diệt sắc dân bản địa cội nguồn này; thậm chí không thèm ngẩng đầu lên khỏi cốc rượu rhum đang uống dở nữa.”. Nhà truyền giáo vừa giải thích, vừa chỉ vào một điểm heo hút trên tấm bản đồ địa lý vùng Amazon – một địa danh tận cùng, gần biên giới với Colombia: “Sự việc đã diễn ra ở đó. Nếu như có thật…”. Nhưng chẳng ai cần thẩm định lại nguồn tin ấy xem có đúng không? Nguồn tin làm ngột ngạt thêm bầu không khí vốn oi nồng và ẩm ướt của xứ này: “Tại Manaus, hàng trăm kẻ tìm vàng, được áp tải bởi những người có vũ trang, đã xâm nhập lãnh địa của thổ dân và lập mỏ khai thác ở đó…
Những chủ nhân nguyên sơ của vùng đất heo hút này bắt đầu kháng cự “điên cuồng”. Đã có đánh nhau to, hơn 60 thổ dân bị giết”. Có thật vậy chăng? Hay là người ta cố tình thêm thắt vào những huyền thoại “sẵn có” của rừng rậm – nơi vẫn diễn ra “từ từ theo thời gian” với cách bài trí sẵn: người da đỏ bị giết dần, còn nền văn minh da trắng thì tiến sâu hơn vào “địa ngục màu xanh” của rừng già Amazon. Tới cuối thế kỷ XIX, tổng số thổ dân trong vùng là 5 triệu người, bây giờ chỉ còn không quá 15 vạn. Adelio Ruiz đã ở chính nơi ấy. Trông hắn già gấp đôi so với tuổi 26, với khuôn mặt nhàu nát cùng giọng Đức còn rơi rớt lại.
Tuổi thơ của Adelio lớn lên giữa rừng rậm, khi cùng cha đi tìm thành phố bí hiểm El Dorado ở Amazon. “Người ta bảo rằng chúng tôi giống như lính đánh thuê được vũ trang tận rằng – hắn nhớ lại – Thực ra không hẳn vậy. Chúng tôi có độ 250 người làm việc suốt mấy tháng trời ở vùng đất bên cạnh hội truyền giáo tại San Gabriel Da Capoeira, mà chẳng gặp trở ngại nào cả. Sau đó thì giới chuyên gia của các hãng đa quốc gia tới – gồm người Anh và Nam Phi. Họ “dồn” chúng tôi về phía người da đỏ. Một đêm, thổ dân tập kích chúng tôi bằng cung nỏ, khiến 3 người thiệt mạng. Chúng tôi phản ứng một cách vô ích rồi bỏ đi. Riêng nhóm của tôi không ai bắn vào người da đỏ cả, tôi không rõ các nhóm khác làm gì với họ? Nhưng tôi thừa biết sớm muộn gì chúng tôi cũng phải trở lại chốn đó, bởi vì dưới chân bọn mọi là những mỏ vàng thực sự trị giá nhiều tỷ USD. Tài sản đó phải thuộc về chúng ta bằng mọi giá” (?!).
Joze Altino Machado, sếp của “Liên hiệp công đoàn những người tìm vàng” kiêm chủ nhân ông của các “dàn” taxi bay cùng một loạt các nhà chứa trá hình, là một trong những kẻ “mới phất” ở Manaus. Hắn vận toàn đồ trắng bóc như giới người mẫu hàng đầu ở Sao Paulo, “rập khuôn” theo hình tượng Fiscaraldo – “Người hùng” của các thể loại phim ảnh và tiểu thuyết nổi tiếng khắp Nam Mỹ. Bất cứ lúc nào cũng có thể tìm thấy Machado trong trụ sở công đoàn – cách nhà hát kịch vài bước chân, nơi Enrico Caruso – ca sĩ nổi tiếng Brazil – từng hát. Khẩu “chó lửa” của hắn luôn để trên mặt bàn cùng các vật lưu niệm khác: giáo, cung, nỏ – làm bằng gỗ hoặc xương; rồi ảnh của những khối vàng lớn; thậm chí có cả ảnh của những người tìm vàng tử nạn nữa. Khẩu Colt -45 là bằng chứng cho “sự nghiệp chính” của Joze Machado trùm các băng đảng du đãng trong vùng rừng rậm Amazon. Cả Joze Machado cũng luôn “nằm lòng” cái câu “Chúng ta sẽ trở lại” – như tên Ruiz đánh thuế nói trên. Hắn vừa nói vừa vuốt ve báng khẩu súng lục lên nước bóng loáng của mình. Machado luôn mơ ước về các mỏ vàng khổng lồ và ghét cay ghét đẳng giới thổ dân da đỏ, cũng như các vị linh mục và các hãng đa quốc gia độc quyền – những kẻ cản trở thăm vọng chính của hắn.
San Gabriel Da Capoeira – “điểm đen” trên tấm bản đồ Bắc Amazon – thực ra là một giới hạn cuối cùng. Tuyến đường băng cấu thành từ đất đỏ bazan, nơi những chiếc Teco – Teco (taxi bay) hạ và cất cánh, cùng 4 ngôi nhà đổ nát hoang phế bởi những cơn mưa nhiệt đới. Thành phố San Gabriel Da Capoeira – nếu như đáng được gọi là thành phố – lấp ló phía xa xa, nom náo nhiệt hơn. Nơi đó là nhà thờ, trường dòng, các tiệm rượu và nhà thổ – nơi cỡ 17 giờ chiều là “điểm hẹn” của mọi hạng người: từ ngài thanh tra cảnh sát cho đến viên thị trưởng.
Ngoài ra là những người tìm vàng – lực lượng đông đảo chiếm ưu thế, rồi những người “da đỏ văn minh”, bọn xì ke, trấn lột… Tóm lại, đó là một mớ “hổ *542 lốn” ăn theo những mỏ vàng. Tuy “eng kế hoạch “trả thù thổ dân” đã nhiều lần bị đình hoãn do sức ép từ phía chính phủ trung ương nhưng “Chúng ta sẽ trở lại, bởi đất của bọn mọi cũng là đất của người Brazil” – một câu “cửa miệng” mang tính tuyên truyền mới. Rồi người ta kể lại những sự tích về “vùng mỏ đang tranh chấp” – nơi có kho báu khổng lồ: “Vàng lấp lánh dưới ánh mặt trời đến lóa mắt. Kim cương và đá quý thì không kể xiết, vung vãi khắp nơi…”. Đó là sự giàu có sẽ mang lại cho dân cư San Gabriel Da Capoeira, hay là chỉ một “huyền thoại” nữa của rừng già Amazon hiểm độc?
- Các thiên hà, chuẩn tinh, và kích thước của vũ trụ
- Tìm hiểu chế độ quân sự Myanmar trong dòng lịch sử
- Tìm hiểu về vũ khí cận chiến thời cổ đại: kiếm, lao, giáo
- Khoa học và văn học nghệ thuật của người Hy Lạp xưa
Muốn tới các garimpos phải mất 4 ngày đường đi xuyên rừng nữa. Sự tàn sát người da đỏ tại đây là có thực, bởi do quá heo hút nên các nhân chứng khó mà… thoát được. Người ta ước tính cả thảy có tới 8 triệu garimpeiros trong vùng Amazon – những kẻ chẳng có lấy một chốn định cư cố định. Họ đào bới trong những vùng đất rộng lớn, hoang sơ, đa phần đều chán nản, hãn hữu mới có người gặp may. Để đi “tìm hạnh phúc”, chí ít bạn phải có chiếc xeng, cái bơm và một chút đồ ăn. Ngủ lều, ngâm mình trong bùn và nước suốt ngày nơi rừng sâu. “Sự hăng say cuồng nhiệt của họ – nhà văn Ricardo Corso, tác giả của một cuốn tiểu thuyết nổi tiếng từng được trao giải thưởng về những người tìm vàng, nói – Thường không có lối về. Không những vì họ sẽ chẳng tìm thấy được và thực ra ở đó cũng chẳng có gì hết, mà bởi “phía sau lưng” họ cũng chẳng còn gì.
Hơn 9/10 số garimpeiros là những kẻ khốn cùng, ở dưới đáy xã hội Brazil – những kẻ nghèo nhất, những người không biết sống bằng gì nữa; và họ không chỉ tìm vàng mà chính là có được việc làm để khỏi bị chết đói. Còn những garimpeiros “cuồng nhiệt” khác – trong đó có cả những kẻ có học, thì ít hơn. Nhưng một khi “rờ” tới được quyền hành, họ trở nên tàn bạo không sao tưởng tượng nổi: bóc lột tàn tệ những kẻ đồng loại bất hạnh, biến họ thành nô lệ. Với mẫu vàng trên tay, bọn “cường hào mới” dí sát mũi mọi người nhằm kích thích những tâm hồn sắp tuyệt vọng kia… “bừng lên” nỗi khát vọng giàu sang”.
Còn Camelo Siloio là một trong những kẻ “gặp may” hiếm hoi. Tất cả số vàng kiếm được anh cho hết vào… mồm, theo kiểu: nhổ răng thật đi và cấy vào đó những chiếc răng giả bằng vàng Amazon. Camelo tự hào khoe rằng tụi con gái rất mê hàm răng “khác người” của anh. Nhưng ở Serra Pelada – một trong những “chốn điên đảo” nhất thế giới: tại mỏ vàng lộ thiên, nơi hàng chục vạn con người đào bới cật lực suốt ngày đêm lại không có bất cứ một hình bóng phụ nữ nào… Vũ khí, thuốc phiện cũng như rượu đều bị cấm ngặt. Cứ 3 tháng một lần, Siloio cùng cánh đồng nghiệp được chở bằng taxi bay tới Marabá để “xả láng” với chị em và rượu. Lúc đó mới té ngửa là họ không còn có hứng khởi gì với vấn đề sinh lý nữa. Giới thầy thuốc giải thích rằng, lỗi là do thủy ngân – thứ dung dịch mà những người tìm vàng dùng để lắng bụi cát có chứa vàng; cũng tương tự như chứng bệnh Minamata “liệt dương” một căn bệnh trầm kha xuất xứ từ Nhật Bản vậy. Marabá – nơi “thư giãn” của giới garimpeiros – được chính thức thừa nhận là “nơi bạo lực hoành hành khủng khiếp nhất trên hành tinh”.
Vì Serra Pelada và vàng, ở đây đã khánh thành một phi cảng lớn, nơi nhiều “phi vụ” mờ ám được thực hiện suốt ngày đêm. Rồi thì 22 nhà băng đa quốc gia lớn cũng đã thiết lập chi nhánh tại đây, với hệ thống truyền tin qua vệ tinh cùng lực lượng cảnh sát chuyên nhiệm – mà ngay cả ngân hàng trung ương Mỹ cũng phải… ganh tị. Song song là có tới 15 nghìn gái điếm trong tổng số 6 vạn dân; đồng thời cũng là thành phố có “trại tập trung đàn ông độc thân lớn nhất thế giới” – như một quan chức Serra Pelada cho biết. Phố xá tại đây tuy chưa tráng nhựa, nhưng dòng xe hơi đời mới cáu cạnh cứ phóng… ào ào. Ở quán Retiro Drinks – một nhà chứa thượng lưu, do mụ Maria Sikona, một tú bà cỡ quốc tế, từng có “bề dày kinh nghiệm” tại New York, Paris và Los Angeles, làm chủ. Điều đầu tiên khi thực khách bước chân vào cửa là Maria yêu cầu cởi bỏ vũ khí để mụ cất vào những ngăn tủ đặc biệt.
Còn ở Marabá cũng có tất cả: từ những hộp đêm dạng Moulin Rouge dành cho giới quý tộc, tới các club của các quan chức người bản xứ; từ trường dạy võ karate đến trụ sở của các đảng phái chính trị… Có cả những kẻ “vãng lai” như tên Alfonsinho lừng danh, đi lang thang khắp phố, ăn mặc theo lối “chăn bờ” và chuyên hành nghề… đâm thuê chém mướn (có người kể rằng hắn đã thẳng tay ném một garimpeiros bị đuổi khỏi mỏ từ trên taxi bay xuống).
Rồi là những vị linh mục truyền giáo như đức cha Roberto, người luôn cho rằng “kẻ nào cũng chỉ là một chú cừu đen” (!). Ông vạch trần những sự bất kính với “Cha và con và thánh thần” trong “góc tối” Marabá này. Roberto là vị cha cố duy nhất còn “bám trụ” nơi đây sau khi hai linh mục tiền nhiệm đã nhanh chân “chuồn” – vì có kẻ nặc danh đe dọa mạng sống của họ. Và đại tá Anto nio Carlos, người được chính phủ trung ương cử tới, thì bất lực giơ hai tay lên trời: “Không thể nào ngăn chặn được tội ác ở chốn này dù với bất cứ loại tội phạm nào. Sau khi bọn đàn ông hàng vạn tên bị vỡ mộng rằng hạnh phúc chỉ mỉm cười với một số ít… Vậy là chúng dùng luật giang hồ thay cho bộ luật về lòng nhẫn nhục. Riêng những đứa khác thì không còn gì hơn – ngoài cái chết ra. Ở Marabá mỗi tháng có * hàng trăm người chết vì đủ mọi lý do. M Còn bọn tội phạm nếu không gây án thì cũng chẳng còn chỗ nào hơn để… dung thân nữa.”
Manaus là một thị trấn lạc hậu, cách thành phố văn minh gần nhất tới hơn 600km. Như thành phố Itaituba – tọa lạc “bên kia bờ Amazon” chẳng hạn cách Manaus cả ngàn cây số. Đó là “chợ vàng” lớn nhất Nam Mỹ, và cũng là một trung tâm buôn bán vàng lớn nhất hành tinh. Nơi đây chính là “vương quốc” của tỷ phú Joe Arara huyền thoại, kẻ sở hữu tới 50% tổng số vàng trao đổi trong toàn vùng Amazon.
Tại Itaituba, vàng được dùng để đổi vé Teco – Teco đi Manaus sau 3 giờ bay. Itaituba cũng là nơi tập trung nhiều phi cơ tư nhân nhất Tân thế giới và “hao hao” giống miền Viễn Tây Hoa Kỳ thuở mới khai thiên lập địa – cũng nhờ bởi những “cơn sốt vàng” của thế kỷ XIX. Nhưng các ngân hàng lớn vẫn chưa chịu lập chi nhánh ở đây… Vì vậy Espadin – một tay cờ bạc bịp khét tiếng – đi thẳng ra chợ bán số vàng vừa trúng nặng 30kg với giá 180.320 USD/ký. Rồi nhét tất cả dưới lần áo sơ mi nhung cho “sát mùi da thịt” và nói: “Bây giờ tôi sẽ qua Miami mua cỗ trực thăng đời chót”. Một kẻ “tốt số” khác thì gói gần 20 vạn USD trong một tờ báo cũ, nhét tất cả vào trong một cái bao vải, rồi treo lên nóc nhà nơi hắn cư ngụ; và hắn thường giả vờ “quên” sự tồn tại của cái bao đó… Nhưng một điều “đáng khen” nữa là ở Itaitubai không có kẻ cắp; đơn giản vì chẳng có con đường nào để mà chạy thoát cả – ngoài taxi bay, phương tiện thuộc sở hữu của những kẻ có tiền. Và sau cùng, như lời khẳng định của một viên chủ quán bar – một cựu garimpeiro tại xứ Guyana thuộc Pháp: “Luật lệ bất thành văn ở đây rất ghê rợn – không hề nương tay với bất kì ai.
Học tiếng Anh:
Tiếng Anh Anh và tiếng Anh Mỹ
Cách yêu cầu lịch sự khi viết Email tiếng Anh
Sự thú vị của từ attention và vài cách kết hợp
Miêu tả nhân vật yêu thích bằng tiếng Anh
Các ký hiệu về các thành phố hay thị trấn sinh ra trên bản đồ, rồi lại bị gạch đi – một khi mỏ đã rỗng – trước khi các nhà địa lý kịp sửa lại. Những người mà sinh mạng không đáng giá bằng một nhúm vàng. Tín ngưỡng ngoại nhập không có đất sống và cũng bị “cuốn hút” vào… công cuộc săn lùng các kho báu trong vùng Amazon. Vì những vỉa quặng bên dưới lòng đất có trữ lượng 18 tỷ tấn sắt, 80 triệu tấn mangan và một tỷ tấn vàng. Ngoài ra là boxit, kali, uran cùng đủ loại đá quý, cũng như muôn loài lâm sản cực hiếm khác. Hàng triệu người đang giày xéo Amazon: garimpeiro (người tìm vàng và đá quý), madeiro (kẻ buôn gỗ quý và trầm hương), seringeiro (người cạo mủ cao su), gateiro (thợ săn thú) và pistoleiros (bọn săn người) v.v. Bên kia “chiến hào” là các bộ tộc người da đỏ. Giới nhân chủng học từng khuyến cáo nghiêm túc về một nạn diệt chủng kề gần: những cuộc tàn sát hàng loạt thổ dân một cách đẫm máu, và có ý thức nhằm làm “thui chột” sắc dân da đỏ.
Nhà truyền giáo Renato Trevisan, nhiều năm nay từng chung sống với bộ lạc da đỏ Caiapo nói về “một cuộc chiến yên lặng nhưng vô cùng tàn khốc trong rừng già”: “Những sắc dân thiểu số chỉ được báo chí nhắc tới trong các “vụ lớn”. Tôi không tin ở Santa Gabriel Da Capoeira người ta chỉ giết có 60 người da đỏ trong một lần – vị linh mục khẳng định – Tại đấy chắc chắn là chúng đã giết tới cả trăm người mỗi ngày. Chúng giết không chỉ bằng súng đạn mà còn với cả bệnh tật cùng những thói hư tật xấu – mà những kẻ da trắng đem theo vào rừng sâu! Vả lại, người da đỏ còn chết vì các tiện nghi phụ thuộc vào bọn trắng nữa!”.
Còn Mario Jiruna, người da đỏ đầu tiên được bầu vào Quốc hội Brazil nói với giới phóng viên: “Ở đầu thế kỷ XVI, họ coi dân tộc chúng tôi như là bọn nửa người nửa ngợm, không có tâm hồn. Sau đó, chúng tôi trở thành nô lệ và giờ đây là vật thí mạng cho những mục đích kiếm chác của họ”. Lãnh tụ da đỏ Raoni của bộ lạc Singu, người thầy lang với những bài thuốc bí truyền trong suốt dải rừng già mênh mông, người đã hơn một lần cản trở việc xây dựng tuyến đường xuyên Amazon – nhằm giúp những kẻ tìm tài nguyên quý dễ vào sâu trong rừng hơn, thì khẳng định: “Một người da đỏ chưa từng thấy người da trắng bao giờ, lại có thể chống lại những kẻ đi bằng trực thăng tới, phân phát quà, rượu và tiền bạc cho họ ư? Đây là lối thực dân hóa bằng cách mua chuộc, làm cho người da đỏ càng giống một con vật ngờ nghệch hơn; mà đã là động vật thì người ta có quyền… bắn bở” (!).
Sau khi đi sâu vào những vấn đề của vùng Amazon hiện nay, đại tá A.Carlos mất hẳn sự hoài nghi: “Chúng ta cần phải thừa nhận một thực tế là tại Brazil đang tiến hành một cuộc chiến tranh đẫm máu và đáng hổ thẹn chống lại sắc dân da đỏ. Chúng được “châm ngòi” từ chính quyền địa phương, từ các công ty hầm mỏ đa quốc gia, được tiến hành qua bàn tay của những kẻ đi tìm tài nguyên quý. Đây là một sự hủy diệt thực sự mà các giới có trách nhiệm cần phải ra tay không chậm trễ, bởi như Older Aeksly gạo cội đã nói “Amazon và cư dân trong đó không những là tài sản của Brazil, mà còn là của cả loài người”. Các nhà bác học lại nắm được những số liệu đáng căm phẫn: người Vimer (sống trong vùng có các hầm mỏ tại Paranapanema) vào năm 1968 có 3.000 người, ngày nay chỉ đếm được chưa tới 500. Ở bang Pará, 32% những người tìm vàng là dân da đỏ, còn tại bang Amapá: 60%. Một trường hợp gây xúc động nhất là những người da đỏ của bộ lạc Ianomani luôn bị những kẻ tìm vàng bủa vây, và trong nhiều thập niên liền họ luôn cầu nguyện để được sống yên ổn ở những mảnh đất mà cha anh họ đã sống nhưng vô vọng! Vòng vây cứ thít chặt dần…
Tàn phá trơ trụi đến không còn đất sống, hay cưỡng ép di dân, lấy chỗ cho các cơ sở khai thác, hoặc tấn công trực diện đám dân bản địa đang cư ngụ là “phương sách cổ truyền” của người da trắng “ham khai hóa” (!). Các bộ lạc bản xứ đành lùi sâu hơn vào rừng rậm, rồi tổ chức báo thù những kẻ đã chà đạp quê hương linh thiêng của mình. Hay như Airton Krynac, lãnh tụ của Liên đoàn các bộ lạc da đỏ Brazil, thổ lộ rằng “để họ khỏi bị… bán đứng”. Trong vùng Carazas, nơi nhà nước tổ chức khai thác đồng tại những hầm mỏ lớn, người da đỏ được “bồi thường” tổng cộng chừng 13 triệu USD cho các phần đất bị mất. Đức cha Nelo, người từng làm việc trong Hội đồng da đỏ ở Belém quả quyết: “Điều này còn tệ hơn là người ta giết họ quách đi cho rồi. Bởi từ “đống tiền xanh” ấy, một vài tộc trưởng “a dua” đã sắm máy bay riêng và thuê phi công, mua những căn hộ sang trọng trong các thành phố lớn, rồi những cỗ xe hơi tân kỳ mà họ chẳng thể bao giờ tự lái lấy được… Cho tới khi hết tiền, thì ngay cả vỉa hè đường phố cũng chẳng còn có chỗ cho họ nữa. “Chỗ của mày là chốn rừng rậm!” – bọn bụi đời da trắng gầm lên…”.
“Các garimpeiros, cả da trắng lẫn da màu đã bị lôi kéo xuống… địa ngục – Roger Stone, tác giả cuốn sách best seller Những điều mơ ước trải theo Amazon, nói – Nhưng trong cuộc hành trình tăm tối này, họ không có đường quay lại. Và điều đau đớn nhất là cả người da đỏ cũng “được” cho tham dự. Thợ săn và “con mồi” cùng chịu chung một số phận, cùng sập vào cái bẫy chung của lũ Diêm vương người trần mắt thịt – những kẻ thuê họ tàn sát lẫn nhau, miễn sao chúng “ních” đầy túi là được. Những kẻ dửng dưng với số phận của hàng chục triệu người đi tìm vàng cho chúng, hay đúng hơn – đó chính là những tên rửng mỡ đã “nướng” cả tộc người da đỏ vì vàng!”.
(Theo National Geographic)
