Bài 1 – Hiểu về dịch thuật
Dịch thuật nghĩa là gì?
Một cách hiểu chung về dịch thuật cho người tự học dịch thuật
Để có thể tự học dịch thuật cách hiệu quả thì chúng ta cần định nghĩa dịch thuật trước.
Câu hỏi này nghe có vẻ đơn giản, và chúng ta có thể dễ dàng trả lời được ngay: Dịch thuật là chuyển một tài liệu, có thể ở dạng văn bản, video hoặc audio, từ ngôn ngữ này sang một ngôn ngữ khác với ý nghĩa tương đương. Mục đích của dịch thuật là giúp người nói ngôn ngữ này hiểu được những gì nói trong ngôn ngữ khác.
Một cách hiểu khái quát như vậy không có gì sai. Nhưng đối với những ai tự học dịch thuật, khi bước vào lĩnh vực dịch thuật chuyên môn thì chúng ta cần phải có cái hiểu cụ thể hơn và chính xác hơn. Thiếu sự hiểu biết rõ ràng sẽ khiến biên dịch viên định hướng sai khi làm việc. Vậy đặt lại câu hỏi “Dịch thuật nghĩa là gì?”, chúng ta có thể đưa ra định nghĩa như sau:
Một định nghĩa ‘có tâm’ hơn về dịch thuật
Dịch thuật là chuyển đổi tương đương ngôn từ, ý nghĩa, ý tứ và văn phong của một tài liệu trong ngôn ngữ gốc ra ngôn ngữ dịch. Trong quá trình dịch thuật, sẽ rất khó để chúng ta có thể truyền tải thành công được cùng lúc được cả năm yếu tố trên, trong nhiều trường hợp chúng ta sẽ phải chọn yếu tố này và bỏ yếu tố khác, ưu tiên yếu tố này thay vì yếu tố khác. Điều đó tùy vào loại văn bản mà chúng ta phải dịch. Chuyển đổi ngôn từ tức là dịch từ ngữ. Đây là bước đầu tiên khi dịch thuật. Chúng ta phải xem các từ riêng lẻ trong câu có nghĩa là gì, các từ ấy khi nằm trong ngữ cảnh của câu nói sẽ mang nghĩa là gì, và các từ ấy khi kết hợp với nhau sẽ mang nghĩa là gì. Từng cấp độ một, và cứ cấp độ sau sẽ khó hơn cấp độ trước. Để tra nghĩa của một từ thì không khó, chỉ cần lật từ điển ra là sẽ biết. Nhưng một từ luôn luôn có nhiều nghĩa, và luôn luôn có nhiều dạng. Việc tiếp theo là phải chọn đúng nghĩa của từ dựa vào ngữ cảnh của câu nói chúng ta đang dịch. Người tự học dịch thuật thì càng cần phải ý thức hơn về điều này vì sẽ không có ai bên cạnh chỉ bảo cho cả.
Những lĩnh vực dịch thuật mà Dịch thuật tiếng Anh Lightway đang cung cấp
Tìm hiểu các bài học khác về tự học dịch thuật
Lựa chọn từ ngữ khi tự học dịch thuật
Lấy một ví dụ: Từ Run trong các câu sau:
1. I took a run to Saigon yesterday
2. The play has a run of 50 nights
3. The boy runs into his house
4. He runs a marketing company
Cả bốn câu đều xuất hiện từ Run. Liệu chúng có giống nhau? Tất nhiên là không rồi, không những không giống nhau mà còn hoàn toàn khác nhau.
Trong câu 1 và 2 run đóng vai trò là một danh từ. Lật từ điển ra ta sẽ tìm thấy nhiều nghĩa của rừ run khi là một danh từ, và dựa vào ngữ cảnh của câu nói ta sẽ chọn được nghĩa thích hợp nhất cho câu 1 là: a run = một chuyến đi; và nghĩa cho câu 2 là a run = một chuỗi liên tục.
Vậy Câu 1 ta có thể dịch: Hôm qua tôi có chuyến đi đến Sài Gòn; và Câu 2: Vở kịch là một chuỗi liên tục 50 đêm liền, hay thoáng hơn: Vở kịch diễn ra liên tục 50 đêm liền. Trong câu 3 và 4 thì run đóng vai trò động từ. Tương tự thế run cũng mang nhiều nghĩa khác nhau khi là động từ, và thông qua chọn lựa chúng ta sẽ thấy trong câu 3 run = chạy; và câu 4 run = vận hành. Ta dịch (3) là Thằng bé chạy vào nhà; và (4) Anh ta điều hành một công ty tiếp thị.
Đó là nói về việc chọn nghĩa của một từ cho phù hợp với ngữ cảnh. Trong những ngữ cảnh quen thuộc thì công việc này có vẻ đơn giản, nhưng trong nhiều ngữ cảnh phức tạp, và tác giả có những cách sử dụng sáng tạo thì tình huống sẽ trở nên khó khăn hơn rất nhiều. Và đó chính là lúc xảy ra sự khác biệt trong các bản dịch, vì các biên dịch viên khác nhau sẽ chọn các nghĩa khác nhau. Ở cấp độ khó cao thì chúng ta sẽ không thể tìm thấy nghĩa có sẵn trong từ điển, những phải suy ra nghĩa dựa trên định nghĩa khái quát của một từ. Điều này liên quan đến khả năng sử dụng từ điển và suy luận logic. Mình sẽ bàn kỹ hơn trong một bài khác.
Lưu ý về dịch nghĩa tứ trong tự học dịch thuật
Thứ hai là Dịch ý nghĩa. Tất cả chúng ta đều có kinh nghiệm rằng: lời nói ra là thế những chưa chắc nghĩa đã là thế. Ấy vậy cho nên trong ngôn ngữ nào cũng đều có các biện pháp tu từ. Tức là nghệ thuật sử dụng từ ngữ để diễn đạt suy nghĩ. Ngôn từ biến hóa rất đa dạng, dựa trên sự sáng tạo của người dùng nhiều hơn là các quy tắc văn phạm cú pháp. Cho nên biên dịch viên cần phải tỉnh táo để nhận ra xem đằng sau một câu văn có hàm nghĩa gì khác so với từ ngữ mà nó thể hiện không. Đa phần các tài liệu càng nặng tính văn chương thì càng nhiều hàm nghĩa, các tài liệu càng nặng tính khoa học thì càng trực nghĩa hơn. Ở đây trước tiên chúng ta nên quan tâm tới loại tài liệu chúng ta đang dịch. Các tài liệu như hợp đồng, văn bản nghiên cứu khoa học, luận văn thì thông thường chữ sao thì nghĩa vậy, không cho phép hiểu theo các nghĩa khác, không cho phép suy diễn. Đấy là một điểm thuận lợi khi dịch các văn bản loại này, nhưng tất nhiên dễ chỗ này sẽ khó chỗ khác, chúng ta sẽ bàn tới trong các bài sau.
Ngược lại, khi tiếp cận các văn bản văn học, như truyện, thơ, tiểu thuyết; hoặc các văn bản nặng tính văn chương như tiểu luận, phê bình văn học v.v. nói chung là những tài liệu mang tính cá nhân, thì các câu văn thường mang nhiều hàm nghĩa. Biên dịch viên trước tiên phải đọc hiểu nghĩa đen của câu nói, tiếp đến dựa vào mạch văn, dựa vào suy tư của tác giả, dựa vào kết cấu của tài liệu để suy ra được ý nghĩa thật sự của câu nói ấy. Đây là việc hệ trọng khi dịch tài liệu, vì mục đích của việc dịch thuật là giúp người của ngôn ngữ này hiểu ý của người trong ngôn ngữ gốc. Người trong ngôn ngữ gốc sử dụng một cách nói chỉ có ý nghĩa đối với người nghe bản xứ; nhưng với người nghe ở ngôn ngữ khác thì cách nói vậy lại vô nghĩa, hoặc tệ hơn, mang nghĩa trái ngược. Biên dịch viên chính là người phải giúp đôi bên hiểu được đúng ý của nhau.
Lưu ý về dịch ý tứ trong tự học dịch thuật
Thứ ba, tinh tế hơn phần ý nghĩa chính là phần ý tứ. Cái này đặc biệt khó. Ta có thể hình dung nó như là hàm nghĩa của hàm nghĩa. Đôi lúc chúng ta đã nắm được ý nghĩa trong một câu nói, nghĩa đen và cả nghĩa bóng của nó nữa, nhưng mà vẫn cảm thấy có cái gì đó sai sai nếu dịch theo ý nghĩa mà chúng ta đã nắm được. Đó là bởi vì trong lời nói, trong câu văn của một người, ngoài ý nghĩa thì còn có ý tứ, là cái rất khó nắm bắt và tinh tế. Hôm nọ mình có nghe được một câu chuyện thế này.
Bài học trước trong chuyên mục Tự học dịch thuật
Bài học tiếp theo trong chuyên mục Tự học dịch thuật
Một câu chuyện về ý tứ
Vợ chồng anh A gặp khó khăn về tài chính, nên anh A bảo vợ qua vay tiền một ông chú.
Cô vợ gặp ông chú và nói: Chú ạ, gần đây tụi con đang có chút khó khăn, chú xem có chỗ nào dư cho vợ chồng con mượn vài hôm có được không ạ?
Ông chú muốn từ chối nhưng không tiện nói thẳng bèn bảo: Thấy hai vợ chồng mày kẹt quá tao cũng thương lắm. Mấy hôm nay tiền hàng chưa thu về kịp. Để mai tao cố gắng thu được tiền về rồi sẽ xem coi có giúp được gì tụi mày không thì tao báo cho.
Cô vợ ậm ừ về gặp chồng. Anh chồng nói: Sao, chú có giúp mình không.Cô vợ đáp: Chú bảo để chú thu tiền hàng rồi sẽ sắp xếp cho mình. Nhưng tôi thấy Ý TỨ của chú thì chắc chú không muốn giúp.
Các bạn thấy đó, cô vợ nghe giọng điệu và cách nói của người chú và nhận ra Ý TỨ của ông ta, dù rằng ý nghĩa trong các câu nói của ông ta không có chỗ nào mang nghĩa là sẽ không giúp. Đây chính là sự tinh tế trong giao tiếp giữa con người, thường chúng ta là người trong cuộc, hoặc phải tự đặt mình vào trong cuộc, và nhận biết rõ tính cách của mỗi người thì mới có thể đoán trúng được ý tứ của người ta.
Lưu ý về dịch văn phong trong tự học dịch thuật
Cái cuối cùng trong việc biên dịch một tài liệu là phải chú ý đến Văn phong của tác giả. Văn phong chính là cá nhân tính của mỗi người. Có người thì hay viết với giọng điệu hóm hỉnh, có người thì nghiêm trang, có người thì thích diễn đạt dài dòng, có người luôn nói ngắn gọn. Biên dịch viên nhất thiết phải nắm được kiểu nói của tác giả, để khi dịch tài liệu cũng phải dùng kiểu nói tương tự. Chúng ta biết rằng đôi lúc giá trị một tác phẩm nằm cả ở văn phong của tác giả, nên đây là yếu tố rất quan trọng.
Kết luận
Trên đây mình vừa giới thiệu những khái niệm cơ bản trong Dịch thuật tài liệu mà người tự học dịch thuật cần phải nắm thật vững. Dịch thuật là gồm bốn yếu tố: dịch ngôn từ, dịch ý nghĩa, dịch ý tứ và dịch văn phong. Tùy mỗi loại văn bản mà chúng ta phải để ý đến các yếu tố ấy để xem nên ưu tiên cho yếu tố nào. Mong sẽ giúp ích cho các bạn khi tiếp cận với bộ môn này.